در عصری که تمرکز دولت‌ها بر اذهان عمومی و هدایت کردن مردم در سراسر دنیا رفته‌رفته کم‌رنگ‌تر شده و رسانه‌های خصوصی و جریان‌های شخصی نقش قابل اعتمادتری را نسبت به دولت‌ها ایفا می‌کنند در امان ماندن از اخبارهایی که روزانه مشغول بمباران ذهن میلیاردها انسان هستند ابدا کار ساده‌ای نیست و دور ماندن از آن و به عبارتی کنج عزلت گزیدن می‌توان گفت غیرممکن است؛ برای مثال دوستی دارم که فعالیت‌هایش را در شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام و توئیتر متوقف کرده است ولی در کمال شگفتی هم‌چنان از ترند‌های روز با خبر است که برای خودش هم مایه تعجب است. ولی بحثی که در این یادداشت دارم صرفا آماج حملات خبرها نیست بلکه نحوه‌ی صحت‌سنجی و اعتبارسنجی آن است. فرضا من توانستم کانال‌های خبری‌ام را به چند شبکه‌ی تلویزیونی، ماهواره‌ای و غیره محدود کنم، چه تضمینی می‌تواند باشد که اطلاعاتی که دریافت می‌کنم قابل اعتماد و قابل اتکاست؟ سوالی که ما را به داشتن تفکر نقادانه یا اندیشه انتقادی دعوت می‌کند. در طرف دیگر ما بارها و بارها در جاهای مختلف عبارت «مدل ذهنی» را شنیده‌ایم و تقریبا به باور رسیده‌ایم که افرادی که با عامه مردم تفاوت عمده‌ای دارند، نوع دیگری فکر می‌کنند، استدلال و نوع نتیجه‌گیری‌شان حاصل فرآیند چند مرحله‌ای‌ست و نه الزاما مطالبی القاشده از طرف شبکه‌های اجتماعی، از مدل(ها) ذهنی مستقل استفاده می‌کنند و الگوهای ثابت و پیش‌فرض را دنبال نمی‌کنند، افرادی که می‌توانیم به آن‌ها متفکران مستقل (Independent Thinkers) بگوییم؛ کسانی که با یک نوع از تفکر به خوبی آشنا شده‌اند: تفکر نقادانه.
تفکر نقادانه چیست؟
قبل از هر چیزی باید گفت که «تفکر نقادانه» یک مهارت است؛ توانایی آن که کاملا شفاف و مستدل به موضوعات فکر کرد و سعی در برقراری ارتباطی منطقی بین آن‌ها داشت. یک مثال سیاسی بزنیم:
فرض کنید در این تاریخ که در بحبوحه‌ی صف‌آرایی نظامی روسیه در مرزهای اوکراین هستیم از قضا المپیک زمستانی به میزبانی چین در شرف انجام است و در همین چند روز اخیر از منابعی قابل اعتماد و نزدیک به کرملین اعلام شد که در چند هفته آینده بدون شک هیچ تحرکاتی مبنی بر اشغال اوکراین صورت نخواهد گرفت؛ تفکر نقادانه این جا به کار می‌آید و با ارتباط دوستانه بین چین و روسیه، چنین نتیجه می‌گیرد که روسیه به دلیل اینکه رویداد ورزشی چین با تنش رو به رو نشود دست به حمله نخواهد زد تا متحد خود را با فشار رسانه‌ای مواجه نکند و از طرفی زمانی به دست بیاورد تا برای چند هفته دوربین‌ها به سمت دیگری بچرخند. اندیشه انتقادی داشتن یعنی هر چیزی را به سادگی باور نکردن، تفکری که می‌تواند به عنوان فیلتری قابل اعتماد در برابر انبوهی از اطلاعات به کار گرفته شود؛ به این شکل که همیشه قبل از «پذیرش» یک خبر سوال‌هایی را پیش خودمان مطرح کنیم و سعی در ایجاد ارتباطی منطقی بین مفروضات خود و ارائه‌ی تحلیلی باورپذیر داشته باشیم که بسط این نوع تفکر به توانایی در شناسایی اخبار جعلی (Fake News) منجر خواهد شد.
اندیشه انتقادی در مقابله با اخبار جعلی
Fake News در سال ۲۰۱۶ از طرف The Macquarie Dictionary به عنوان لغت سال انتخاب شد. (+) مفهومی که چه بخواهیم و چه نخواهیم با آن مواجه شده‌ایم و در بعضی مواقع آن‌چنان باورپذیر بوده‌ست که تبدیل به اطلاعاتی تاییدشده از جانب ما شده و تاثیرات مستقیمی بر نوع نگاه ما به مسئله گذاشته است. ولی چگونه می‌توانیم در برابر آن مقاومت کنیم؟ تفکر نقادانه می‌گوید که در ابتدا صحت و سقم خبر را نپذیر و با ایجاد فرآیندی چند مرحله‌ای تا جایی که می‌شود اعتبار خبر را تایید کن:
- چک کردن منبع خبر
دو میلیارد صفحه شخصی در فیس‌بوک وجود دارد و به این معناست که دو میلیارد نفر می‌توانند بالقوه منبع خبری به حساب بیایند و با توجه به اینکه در ابتدای این یادداشت هم ذکر کردم، تمرکز دولت‌ها بر اذهان عمومی کم‌رنگ شده است و رسانه‌های شخصی در مسیر تبدیل شدن به جایگزینی بدون رقیب هستند، بنابراین هرروزه با تعدادی خبر رو به روییم که دوستی در صفحه توئیتر خود پست کرده است و برای آن که به آن اطمینان کنیم باید منبعی که از آن نقل قول کرده است را تایید کنیم.
- تعمق در خبر
یکی از ویژگی‌هایی که باعث اشاعه خبر جعلی می‌شود میل ما به گفتن چیزهایی‌ست که دیگران تا آن لحظه نشنیده‌اند و برایمان لذت‌بخش است که برای اولین بار به آن‌ها خبری را بگوییم؛ بنابراین یکی از راه‌های مقابله با اخبار جعلی بررسی دقیق آن است و قبل از اینکه اطمینانی از صحت آن حاصل نشده و شواهد کافی برای باور خبر نداشتیم آن را با کسی در میان نگذاریم.
- مقایسه با منابع دیگر
و در آخر برای خبری که شنیده‌ایم می‌توانیم با منابع قابل اعتماد دیگر مقایسه‌ای انجام دهیم که آیا این خبر را کار کرده‌اند؟ کیفیت بیان خبر چگونه بوده است؟ منابع دست راستی و دست چپی چگونه آن را پوشش داده‌اند و …
کسی که قادر به انجام تفکر نقادانه باشد چه ویژگی‌هایی دارد؟
- می‌تواند ارتباط بین ایده‌ها را شناسایی کند
- می‌تواند ناسازگاری در استدلال را تشخیص دهد
- می‌تواند باورها و مفروضات خود را به چالش بکشد
گاهی تفکر نقادانه و داشتن اندیشه انتقادی مثل یک ابزار برای پاک‌سازی عمل می‌کند به این شکل که می‌توانیم زمانی را با خودمان خلوت کنیم و در مورد باورها، دغدغه‌ها، اندیشه‌ها و ارزش‌هایی که از پیش برای خودمان ساخته‌ایم تامل کنیم و در صورت لزوم اندکی از آن‌ها را حذف کنیم. البته باید این را در نظر داشته باشیم که ما در هر زمانی در حال critical thinking نیستیم و نباید این تعمق در خود به مرزهای Overthinking برسد و مشکل جدیدی را ایجاد کند.
تمرینی ساده برای تقویت این مهارت
به چیزی که اخیرا توسط یکی از دوستانتان به شما گفته شده فکر کنید و سوالات زیر را از خودتان بپرسید:
- چه کسی گفته است؟
کسی که می‌شناسید؟ کسی که در قدرت است؟ اصلا اهمیت دارد چه کسی گفته است؟
- چه چیزی گفته است؟
آیا مستنداتی برای گفته‌اش داشت یا دیدگاه شخصی‌اش بود؟
- کجا گفته است؟
در محیطی عمومی یا خصوصی؟
- چه زمانی گفته است؟
قبل یا بعد از یک مراسم؟ اصلا زمان اهمیت دارد؟
- چرا گفته است؟
آیا استدلال بیان نظراتش را گفت؟
- چگونه گفته است؟
با خوشحالی با ناراحتی؟
وقتی که این سوالات به ظاهر ساده را پیش خود مطرح کنیم می‌توانیم به تعیین کردن چرایی گفته‌اش به نیت او پی ببریم و تا حدودی حرف‌هایش را صحت‌سنجی کنیم.
منابعی برای مطالعه بیشتر
Stanford.edu (پیشنهاد می‌شود)
